Berritzaileak ezagutzen: Samuel Frontull, ladiniera sustatzeko itzulpen automatikoko sistema baten sortzailea
Samuel Frontullek, Innsbruckeko Unibertsitateko (Austria) 28 urteko ikertzaileak, ladinorako itzulpen automatikoko lehen sistema sortu du. Ladinoa edo ladiniera Italiako iparraldeko Hego Tirol, Trentino eta Belluno eskualdeetan 30.000 pertsona inguruk hitz egiten duten hizkuntza gutxitua da. Tresna hori tradutur-informatik.uibk.ac.at atariaren bidez eskura daiteke, eta, horri esker, ladiniera-inglelesa, ladiniera-alemana eta ladiniera-italiera hizkuntzen arteko itzulpenak egin daitezke. Samuelen lanak komunikabideen arreta erakarri du, eta horrek ladinoaren digitalizazioa nabarmena bihurtu du. Elkarrizketa honetan, Samuelek bere proiektuaren atzean dagoen inspirazioaz, hizkuntza txiki bat sustatzeko erronkez eta hizkuntza-teknologiaren etorkizunari buruz duen ikuspegiaz hitz egiten du.
Samuel, azalduko zeniguke labur zer tresna garatu duzun eta nola egiten dion mesede ladinierari?
Azken hiru urteetan, Innsbruckeko Unibertsitateko ikerketa-proiektu baten bidez, Ladinieraren Kultur Erakundearekin (Micura de Rü) lankidetzan, itzulpen automatikoko sistema bat garatzen aritu naiz ladinierarentzako. Ikerketa-proiektu gisa bideratu genuen, hasieran ez baitzegoen argi itzulpen-sistema bat sor zitekeenik datu-baliabide mugatuak dituen hizkuntza txiki baterako. Orain, lanean hiru urte eman ondoren, lineako tresna bat dugu, ladinora eta ladinotik testuak itzul ditzakeena (gaur egun Val Badia aldaerarako). Tresna hori oraindik aldaera espezifiko horretara mugatzen bada ere eta hobekuntzak behar baditu ere, dagoeneko praktikoa da eta orientazio erabilgarria eskain dezake. Ladinierari mesede egiten dio, interesa pizten duelako eta hizkuntza profesionalki erabiltzen dutenei ere laguntzen dielako, hizkuntza eskuragarriagoa eta erakargarriagoa eginez.
Zerk inspiratu zintuen ladinoaren itzulpen automatikoko sistema bat garatzeko?
Ideia Innsbruckeko Unibertsitatean ikasten ari nintzenean sortu zen. Nire azkeneko tesirako gai hau hautatu nuen «Datu-zientzia» izeneko etengabeko prestakuntza-programaren zati gisa. Datuen zientziaren diziplinatik lantzeko gai liluragarria iruditu zitzaidan arren, funtsean, proiektu hau ziur aski ladinoa ikusgarriagoa eta eskuragarriagoa egiteko nire aspaldiko nahitik sortu zen. Informatikako nire prestakuntzaren eta nire ama-hizkuntzaren arteko konbinazio paregabea da, eta horrek esanahi berezia ematen dio niretzat. Regione Autonoma Trentino-Alto Adige/Südtirol erakundearen finantzaketari eta «Micurá de Rü» Ladino Kultur Erakundearen laguntzari esker, proiektuan lanean jarraitzeko aukera izan nuen eta gaur egun duen mailara eraman nuen.
Zure ustez, nola eragingo du zure lanak ladina hizkuntzaren etorkizunean?
Zaila da aurreikustea, tresna digitala baino ez baita. Ladiniera hitz egiten den eremuetako bizitzaren kostu handia bezalako arazoak konpontzeko zerbait egin izan banu, ziurtasun handiagoz esan nezake hizkuntzaren etorkizuna indartu dudala. Hala ere, ladiniera zaintzen lagun dezake eta beste aplikazio batzuetarako aukera interesgarriak irekitzen ditu. Egokiena litzateke proiektu honek hizkuntzaren ikusgarritasuna eta irisgarritasuna areagotzeko ekimen berriak inspiratzea
Zer zailtasun aurkitu dituzu ladiniera digitalizatzean?
Ladiniera nahiko posizio onean dago, eguneroko bizitzan aktiboki erabiltzen jarraitzen delako, sustatzen delako, komunikabideetan presente dagoelako, eskoletan irakasten delako eta mundu akademikoan ikasten delako. Hori oinarri garrantzitsua da itzulpen automatikoko sistema bat garatzeko, kalitate handiko baliabideen eskuragarritasuna eta erabiltzaile potentzialen oinarri zabalagoa bermatzen baititu. Hala ere, erronka batzuei aurre egin behar izan nien, batez ere datuak bildu eta prestatzerakoan. Ladinoaren ezaugarri esanguratsuena bere aniztasuna da. Aldaera bakoitzak bere konbentzio ortografikoak ditu. Aniztasun hori erronka bat da, aldaera bakoitzak ikuspegi egokitu bat behar baitu, eta kalitate handiko testuak bildu behar dira horietako bakoitzerako. Val Badia aldaeraren kasuan, oztopo garrantzitsu bat 2015eko erreforma ortografikoa izan zen, testu zaharrenak aurreprozesatzera behartu baitzituen, arau eguneratuetara egokitzeko.
Nola hartu dute zure lana komunikabideek, batez ere Italian eta Austrian?
2021ean proiektuak Tiroleko Industria Fundazioaren Eduard Wallnöfer saria jaso zuen. Hainbat hedabidek honen berri eman zuten. Hala nola, Rai Ladinia, Rai Südtirol, ORF-ko Südtirol Heute saioa, eta Dolomiten eta La Usc di Ladins tokiko egunkariek. Komunikabide horiek laguntza handia eskaini dute, funtsezko testu-baliabideak eman dituzte eta proiektuaren aurrerapenarekiko etengabeko interesa erakutsi dute.
Zer plan dituzu hizkuntza-teknologien eta hizkuntza gutxituen etorkizunerako?
Irtenbide hobetuak behar dira, egungo teknologiak eraginkorragoak izan daitezen hizkuntza gutxituekin. Sistema moderno gehienak hizkuntza-ereduak imitatzeko datu-multzo handietan oinarritzen dira. Metodo hori eraginkorra da hizkuntza nagusientzat, baina, askotan, motz geratzen da baliabide gutxiko egoeretan. Gainera, sistema horiek egokitzea zaila izan daiteke, haien barne-funtzionamendua ez baita interpretatzen erraza. Hizkuntza-ezagutzak dituzten tresnek aukera eman lezakete eremu urriko hizkuntzetarako aplikazio aurreratuagoak egiteko. Etorkizunean garapen aurreratuak aurreikusten ditut, hala nola hizketaren sintesia, ahotsa ezagutzea, idazketa-laguntzaile adimendunak, hizkuntza-ikastaro berritzaileak eta istorioak kontatzeko tresnak. Bidean den etorkizun honetan lagundu nahi nuke.
Samuelen lanari buruzko baliabide gehiago:
- Ladinieraren itzultzaile automatikoa: Samuelek sortutako tresna probatu. Horrek, ladiniera-ingelesa, ladiniera-alemana eta ladiniera-italiera konbinazioak itzultzen ditu (ladinieraren Val Badia aldaera).
- Stol.it artikulua : “Das Ladinische zur Welt hin öffnen” (alemanez)
- Lausc.it artikulua: Traduziun automatica ladina: pest por Samuel Frontull (ladinieraz)
- Artikulu zientifikoa: Traduzione automatica “neurale” per il ladino della Val Badia (italieraz); ladiniera hizkuntzarako itzulpen automatikoko sistema bat garatzeko aurrerapenak aztertzen dituen txostena, neurona-ereduak erabiliz.
- Artikulu zientifikoa: Rule-Based, Neural and LLM Back-Translation: Comparative Insights from a Variant of Ladin (ingelesez); ladinieraren itzulpen automatikoan (Val Badia aldaera) atzera jotzeko hainbat ikuspegik duten eragina aztertzen duen ikerketa, doikuntza fineko neurona-sareak, arauetan oinarritutako sistemak eta hizkuntza-eredu handiak barne.
